عباس کاظمی در کتاب «سفر نظریه‌ها» با نگاهی انتقادی «زیستِ نظریه‌های اجتماعی در فضای آکادمیک و روشنفکری ایران» را زیر ذره‌بین قرار داده است.
برای دسترسی سریع‌تر به اخبار داغ بازار کتاب، اینستاگرام کاماپرس را دنبال کنید. از اینجا وارد شوید.
به گزارش کاماپرس، کاظمی نظریه‌های اجتماعی را در ایران، بیشتر امری استعلایی، غیرزمینه‌مند و غیرتاریخی می‌داند. کاظمی آنچنان که از نام کتابش پیداست، نگاهی متفاوت به نظریه‌های جامعه‌شناسی دارد؛ او به وابستگی نظریه به زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی‌اش عقیده دارد و در این کتاب سعی می‌کند داستان سفر نظریه‌ها در زمان و مکان را روایت کند. نویسنده نه در مقام نقد نظریه‌های غربی برآمده و نه به دفاع از آنها می‌پردازد؛ بلکه بر شیوه مواجهه خلاقانه با این نظریه‌ها تاکید دارد.
کاظمی در مقدمه کتاب به حیات نظریه‌های انتقادی در ایران نیز نگاهی انتقادی دارد و معتقد است این دسته از نظریه‌ها در جامعه ایران «بی‌خاصیت» می‌شوند. از نظر او، چون در ایران به خواستگاه نظریه‌ها توجهی نمی‌شود، نظریه‌های انتقادی جهان‌شمول، بی‌مایه، مجرد و انتزاعی می‌شوند؛ و این همان چیزی است که مورد پسند ساخت قدرت است. او در مقدمه نوشته (من) نام آن را «محافظه‌‌کاری نظریه انتقادی در ایران» می‌گذارم؛ چراکه در عمل نظریه را در جهت تقویت و بازتولید نظام مسلط قرار می‌دهد.
نویسنده در فصل اول از استعاره سفر برای فهم ساخت و زندگی نظریه‌ها استفاده می‌کند؛ چراکه مسافر، به خصوص مسافری که به سفر زیارتی می‌رود همواره آماده است تا در روح و ضمیر خود دچار تغییر و تحول شود. این مسافران، سفر می‌کنند تا تجربه‌های تازه را کشف کنند عباس کاظمی تلاش دارد تا علاقمندانِ نظریه‌های اجتماعی را تشویق کند که همچون یک زائرِ مسافر به این نظریه‌ها نگاه کنند و با نگاهی تفسیری و شهودی به نظریه‌ها بنگرند. به نظر او، نباید همچون زائران مناسک‌گرا، صرفا نظریه‌ها را تکرار کرد و اسیر آنها شد.
کاظمی معتقد است در ایران نظریه‌ها کپی و اقتباس می‌شوند. او در فصل دوم از فرایندی به نام «تهی‌شدگی» اشاره می‌کند و می‌نویسد: نظریه‌ها هم از بافت اولیه جامعه غربی و هم از بافت جامعه مقصد تهی می‌شوند و در خلا و فضای انتزاعی می‌ایستند و در نهایت به گزاره‌های غیرزمان‌مند و غیرتاریخی تبدیل می‌شوند. او معتقد است باید مسیر سفر نظریه‌ها از جامعه غربی به ایران مورد بررسی قرار گیرد؛ می‌توان به حضور نظریه‌ها و شیوه کاربردشان نگاهی انتقادی‌تر داشت و بررسی کرد که اساسا چه منطقی یک نظریه را به ایران می‌کشاند و چه کسانی و چگونه آن را ترجمه می‌کنند. ممکن است برخی نظریه‌ها مانند حوزه عمومی هابرماس یا سرمایه اجتماعی بوردیو، با شرایط اجتماعی رابطه‌ای مستقیم داشته باشند. البته نویسنده تاکید می‌کند که «به یاد داشته باشیم که (در ایران) ارتباط و پیوند نظریه با زمینه، در حوزه روشنفکری بیشتر از حوزه آکادمیک دیده شده است.»
یکی دیگر از کلیدواژه‌های کاظمی در این کتاب «نظریه‌زدگی» است؛ «نظریه‌زدگی یعنی نگاه شیفته‌وار به نظریات غربی، آن‌گونه که ساخته شده‌اند و هستند و نه آن‌گونه که در بستر جامعه درک می‌شوند؛ اینکه دانشجوی ما (پروژه دانشگاهی خود را) با نظریه شروع می‌کند و نه با تجربه زیسته خود یا مسائلی که از بطن جامعه برمی‌خیزد؛ اینکه گمان کنیم جدیدترین نظریه‌ها بهترین‌ها و کامل‌ترین‌ها هستند. نظریه‌زدگی به این معناست که فکر کنیم تحقیق حتما باید با نظریه‌ای خاص آغاز شود و مهم‌تر از همه، به این معناست که فکر کنیم نظریه شی‌وارگی، واسازی، حوزه عمومی، جامعه انضباطی و نظایر آن حقایق مسلمی هستند که همه جا کاربرد دارند.» نویسنده در ادامه نظریه اجتماعی را «فهم نظام‌مند و انتزاعی از واقعیت و تجربه زیسته» می‌داند که «لاجرم باید از تصادم با این واقعیت حاصل شود.»
فرزندان انقلابی – فرزندان محافظه‌کار
کاظمی در فصل دوم کتاب که «ادوارد سعید و نظریه‌های مسافر» نام دارد، اشاره جالب و کاملی به داستانِ سفرِ نظریه جورج لوکاچ می‌کند. نظریه انتقادی لوکاچ که حاصل تجربه‌های او از زندگی و مبارزه در بوداپست، پاریس، لندن و در نهایت سفر به روسیه است در کتاب «تاریخ و آگاهی طبقاتی» مدون و ارائه شد. این کتاب «واحد امیدهای مسیحایی برای نجات جامعه بود. لوکاچ به عنوان فردی انقلابی در ابتدای قرن بیستم در مجارستان، به عنوان شرکت‌کننده در تحولات اجتماعی حضور داشت و کارش با کل فرایند از خودبیگانگی، جدایی رادیکال سوژه و ابژه و اتمیزه شدن زندگی انسانی تحت سرمایه‌داری گره خورده بود… کتاب تاریخ و آگاهی طبقاتی مملو از رنج زندگی کردن در یک جامعه ظالم سرمایه‌داری است: شرایطی که در آن همه مناسبات انسانی دورن کار بیگانه‌شده رانده می‌شود و تجربه‌های آدمی درون شرایط کالایی‌شده پاره‌پاره و تجزیه می‌شود و هیچ افقی از کلیت و یگانگی در آن دیده نمی‌شود.»
در ادامه این فصل، کاظمی با ادوارد سعید همراه می‌شود و روایت می‌کند که چگونه نظریه انقلابی لوکاچ توسط لوسین گلدمن و ریموند ویلیامز به سفری می‌رود که سرانجام به یک نظریه آکادمیک و محافظه‌کارانه تبدیل می‌شود. البته نظریه لوکاچ در یک مسیر دیگر نیز به سفر خود ادامه می‌دهد؛ مسیری که راهنمایان آن فرانتس فانون و تئودور آدورنو هستند. نظریه لوکاچ توسط این دو نفر، انقلابی‌تر، برنده‌تر و آتشین‌تر می‌شود. این دو سرنوشت متفاوت برای نظریه لوکاچ، در فرزند متفاوت به بار آورد؛ یکی بسیار انقلابی و آتشین‌مزاج و دیگری بسیار اطوکشیده و آکادمیک.
کاظمی در این فصل به خوبی نشان می‌دهد که نظریه‌ها چطور می‌توانند به مقاصد مختلف سفر کنند و توسط تورگایدهای مختلف به سرنوشت‌هایی کاملا متفاوت دچار شوند.
از نظریه تا مفهوم
در فصل چهارم با عنوان «مفاهیم مسافر»، کاظمی تاکید می‌کند که برخی مواقع جای اینکه یک نظریه به صورت کامل سفر کند، بخشی از آن در قالب مفهوم به سیر و سفر می‌پردازد. نویسنده از مایک بال نقل می‌کند که مفاهیم، همچون «نظریه‌های مختصر» سفر می‌کنند. یک مفهوم، سبک‌بارتر از یک نظریه است و با چمدانی سبکتر به سفر می‌پردازد. در ادامه به نمونه‌هایی از سفر مفاهیم به جامعه ایران مانند سرمایه اجتماعی یا جامعه مدنی، اشاره می‌شود. کاظمی می‌نویسد: این مفاهیم نقش سیاسی – اجتماعی زیادی را در تقویت جنبش اصلاح‌طلبی ایفا کردند و برخی از آن مفاهیم به حدی تاثیرگذار بودند که به دلیل دلالت‌های آشکار سیاسی‌شان، مورد سوظن قرار گرفتند؛ از سویی دیگر همان مفاهیم در گسترش سازمان‌های مردم‌نهاد، تقویت شوراهای شهر و شورایاری‌ها به گرفته شدند.
کاظمی در انتهای این فصل، با نقل قولی از کوزلک مخاطب را تشویق می‌کند مفاهیم را از بند کلمه‌ها رها کنند. مفاهیم قوی‌تر و پرمغزتر از کلمه‌ها هستند؛ آنها بیشتر با معنا سر و کار دارند.
از جنوب به جنوب
فصل پنجم کتاب سفر نظریه به موضوعی می‌پردازد که در فضای نظری ایران کمتر به آن پرداخته می‌شود؛ تقسیم کاری که در فضای نظریه‌های اجتماعی صورت گرفته است. از این منظر، امپراتوری نظریات غربی در مرکز قرار می‌گیرد و جوامع کمتر توسعه‌یافته یا در حال توسعه به پیرامون رانده می‌شوند. مواد خام نظریه‌پردازی، توسط کارگران بومی از جوامع پیرامونی جمع‌آوری می‌شود و برای تولید نظریه به مرکز ارسال می‌شود. این داده‌ها از کشورهای مستعمراتی به دانشگاه‌ها، آزمایشگاه‌ها، موزه‌ها و نهادهای پژوهشی در کشورهای مرکز منتقل می‌شود تا به نظریه تبدیل شوند. از این نگاه، علوم اجتماعی نیز به عنوان بخشی از اقتصاد جهانی و تقسیم‌بندی مرکز-پیرامون در می‌آید. نویسنده تاکید دارد که حتی نظریه‌های انتقادی متفکرانی همچون هابرماس و بوردیو نیز در همین سیستم تولید شده است. کاظمی در ادامه به نقل از ریون کونل به ضرورت استعمارزدایی از نظریه‌ها و دشواری‌های این پروژه اشاره می‌کند.
توصیه‌های پایانی
کاظمی در فصل پایانی کتاب به نوعی دلجویی از اهل نظریه می‌پردازد و ابراز امیدواری می‌کند که معلمان نظری به جای دلخوری سعی کنند با ایده کتاب کنار بیایند. او تاکید دارد که ایده سفر نظریه را نباید با نظریه‌پردازی صرف با داده‌های جامعه بومی یکی دانست. همچنین این ایده نباید به بهانه‌ای برای دشمنی با نظریه‌های غربی تبدیل شود. به بیان کاظمی اگر محققان بومی، ایده سفر نظریه را بپذیرند می‌توانند با شجاعت و خلاقیت بیشتری به مواجهه و بهره‌برداری از نظریه‌های اجتماعی بپردازند.
او مخاطبان خود را ترغیب می‌کند تا به گفتگوی میان‌رشته‌ای روی خوش نشان دهند و به بهره گرفتن از نظریه‌ها و مفاهیم سایر علوم – حتی علوم پایه مشغول شوند.
عباس کاظمی که سابقه تدریس در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران را نیز در کارنامه خود دارد پیش از این کتاب‌های «جامعه‌شناسی روشنفکری دینی در ایران»، «امر روزمره در جامعه پساانقلابی»، «پرسه‌زنی و زندگی روزمره ایرانی»، «روایتی از کلاس‌های درس دانشگاهی»، «مطالعات فرهنگی دانشگاهی در ایران»، «دانشگاه از نردبان تا سایبان»، «سنجه‌های دینداری در ایران» و «مطالعات فرهنگی، مصرف فرهنگی و زندگی روزمره در ایران» را نیز به رشته تحریر درآورده است. او اکنون عضو هیات علمی موسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فن‌آوری است.
«سفر نظریه‌ها» تابستان 1401 توسط نشر اگر در 150 صفحه و با تیراژ هزار نسخه زیر چاپ رفت. این کتاب با قیمت 88 هزار تومان در اکثر مغازه‌های کتابفروشی و سایت‌های فروش کتاب مانند شهرکتاب آنلاین و نهنگ عرضه می‌شود.
انتهای پیام
مرتبط با :
شهر کتاب آنلاین
نشر اگر
نهنگ