«باغ کتاب تهران»؛ رویایی فرهنگی که رنگ واقعیت نگرفت
هشت سال از افتتاح باغ کتاب تهران گذشته و این مجموعه بزرگ فرهنگی نه تنها پاتوقی برای کتابخوانی و جمع‌های خانوادگی نشده، بلکه با چالش‌هایی جدی روبه‌رو است. به گزارش شرق، دسترسی سخت، هزینه‌های بالای خدمات و کمبود کتاب‌های روز باعث شده بسیاری از خانواده‌ها دیگر تمایلی به حضور در این مجموعه نداشته باشند.
برای مشاهده جدیدترین اخبار کسب و کار کاماپرس را در اینستاگرام دنبال کنید.
به گزارش کاماپرس، باغ کتاب در تیرماه ۱۳۹۶ با وعده ایجاد فضایی مفرح برای مطالعه و گذران اوقات فراغت افتتاح شد. علیرضا جعفری، مدیرعامل وقت شرکت توسعه فضاهای فرهنگی شهرداری تهران، در آستانه افتتاح این پروژه بیان کرد: «باغ کتاب، محیطی شاد برای دور هم بودن خانواده‌ها و فرصتی برای مطالعه فراهم می‌کند.» مجید حسینی، مدیرعامل وقت نشر شهر، نیز وعده داده بود که با راه‌اندازی این مجموعه، سرانه مطالعه در کشور ۱۰ دقیقه افزایش پیدا می‌کند.
اخبار مرتبط را بخوانید:
- کمپین ۴۰ روزه فیدیبو برای بیش از ۳۰۰ کتاب صوتی ماه آوا
- معرفی پرفروش‌ترین کتاب‌های نشر نی در مهرماه ۱۴۰۴
اما حالا آمارها و بررسی‌های میدانی چیز دیگری می‌گویند. هرچند سرانه مطالعه از سال ۱۳۹۶ تا امروز از ۱۲ به ۲۰ دقیقه رسیده است، اما کارشناسان این رشد را نتیجه گسترش پلتفرم‌های دیجیتال و کتابخوان‌های آنلاین می‌دانند و به باغ کتاب نسبت نمی‌دهند.
فروشگاه‌های باغ کتاب با کمبود جدی عناوین پرفروش و به‌روز مواجه هستند و بخش فرهنگی باغ، از مسیر اولیه خود فاصله گرفته است. حبیب‌الله حبیبی‌فهیم، معاون پیشین توسعه و برنامه ریزی باغ کتاب، معتقد است این مجموعه به سرنوشت تلخ فرهنگسراهای تهران تبدیل شده است.
تلاش‌های محمدحسین موسوی، خبرنگار شرق، برای گفت‌وگو با مدیران کنونی باغ کتاب درباره برنامه‌های نجات این پروژه فرهنگی به نتیجه نرسید و پرسش اصلی همچنان بی‌پاسخ ماند که آیا قرار است رویای «باغ کتاب» دوباره جان بگیرد؟
باغ کتاب فضای تفریحی پولدارها است
براساس نتایج نظرسنجی فصلی باغ کتاب، در بهار ۱۳۹۸، بیش از ۵۲ درصد از بازدیدکنندگان از مناطق یک تا شش تهران بوده‌اند و ۲۶.۷ درصد از آن‌ها متعلق به مناطق مرفه نشین شمال شهر بوده‌اند. حدود ۳۲ درصد از مراجعه کنندگان نیز هدفشان نه خرید کتاب یا شرکت در فعالیت فرهنگی، بلکه استفاده از کافه‌ها و رستوران‌های مجموعه بود.
از سوی دیگر، ۵۰ درصد از بازدیدکنندگان سابق گفته‌اند دلیل عدم بازگشت به باغ کتاب، گرانی خدمات و محصولات آن بوده است. طبق بررسی‌های روزنامه شرق، هزینه حضور چهار ساعته یک خانواده چهارنفره در این مجموعه، حتی با صرف حداقل خوراک و شرکت کودکان در یکی از فعالیت‌های آموزشی یا تفریحی، بیش از دو میلیون تومان است. رقمی که برای بسیاری از خانواده‌های تهرانی برای یک تفریح کوتاه، غیرقابل پرداخت به نظر می‌رسد.
باغ کتاب از کجا آمد و چگونه به این نقطه رسید؟
این مجموعه در زمینی در اراضی عباس‌آباد ساخته شد، جایی که از دهه ۱۳۵۰ تا امروز، صحنه طرح‌های شهری پرشماری بوده است. نخستین طرح بزرگ، پروژه «شهستان پهلوی» در سال ۱۳۵۲ بود که قرار بر شکل گیری شهرکی اداری و فرهنگی با ۱۸ وزارتخانه و چند سفارتخانه بود. اما با کاهش قیمت نفت و مشکلات اقتصادی، آن طرح ناتمام ماند و تنها پایانه بیهقی این طرح به سرانجام رسید.
پس از انقلاب، تلاش‌ها برای بازتعریف کاربری این اراضی ادامه پیدا کرد. سال‌های 60 بود که ایده ایجاد فضاهای فرهنگی و تفریحی مطرح شد اما جنگ و تملک بخش‌هایی از زمین‌ها توسط نهادهای مختلف، مانع تحقق کامل آن شد. نخستین طرح مشخص برای ایجاد محیطی فرهنگی در عباس‌آباد را علی‌اکبر اشعری در سال ۱۳۸۳ ارائه کرد. طرحی وی ساخت نمایشگاه دائمی کتاب بود که در نهایت به دلیل ملاحظات حوزه نشر رد شد.
در ادامه، طرحی دیگر با هدف ایجاد فروشگاه بزرگ کتاب مطرح شد که آن هم به نتیجه نرسید. اما در دوره شهرداری محمدباقر قالیباف، طرح سوم با تمرکز بر ایجاد یک فضای فرهنگی و اجتماعی، به نام «باغ کتاب» به تصویب رسید. سال ۱۳۹۴، با ورود مجید حسینی، به عنوان مدیرعامل نشر شهر، باغ کتاب زیرمجموعه این مجموعه شد و پس از نزدیک به یک دهه ساخت و ساز، در تیر ۱۳۹۶ افتتاح شد.
اما امروز، از آن رویای «محیطی فرهنگی برای همه»، هیچ اثری نیست. مجموعه‌ای زیبا و وسیع که بیش از آنکه بستر کتاب و فرهنگ باشد، به تجربه‌ای لوکس و گران قیمت برای گروهی خاص از شهروندان تبدیل شده است.
انتظارات از باغ کتاب چه بود و چه شد؟
به گفته حبیب‌الله حبیبی‌فهیم، معاون پیشین توسعه و برنامه ریزی باغ کتاب، در ابتدای بازگشایی، تصور این بود که مجموعه برای رسیدن به درآمد و پوشش هزینه‌های جاری به چند سال زمان نیاز دارد، اما برخلاف انتظار، از همان روزهای نخست با استقبال مردم روبرو شد. این استقبال، به ویژه پس از پایان دوره شهرداری محمدباقر قالیباف اهمیت زیادی برای ادامه حیات مجموعه داشت.
اما با آغاز همه گیری کرونا، «پاخور» یا میزان بازدید باغ کتاب، به ویژه در بخش علمی، به شدت کاهش پیدا کرد. به گفته حبیبی‌فهیم، حتی پس از فروکش کردن کرونا هم حضور بازدیدکنندگان، به خصوص دانش‌آموزان، به سطح گذشته نرسید.
این رکود تنها مشکل باغ کتاب نیست. معاون پیشین توسعه و برنامه ریزی این مجموعه می‌گوید: «مشکلات اقتصادی گسترده، اجرای بسیاری از ایده‌های کیفی را متوقف کرد. بسیاری از برنامه‌ها نیمه‌کاره ماندند یا هرگز اجرا نشدند. از سوی دیگر، مدیرانی سرکار آمدند که با ماهیت و ظرافت‌های اداره چنین مجموعه‌ای آشنایی نداشتند.»
وی با تاکید بر این نکته که باغ کتاب مجموعه‌ای نیمه‌فرهنگی و نیمه‌تجاری است و موفقیت آن در گرو حفظ تعادلی ظریف میان فرهنگ و اقتصاد است، بیان می‌کند که اگر مجموعه بیش از حد به فعالیت فرهنگی بپردازد، از نظر مالی زیانده می‌شود و اگر بر جنبه تجاری تمرکز کند، ماموریت فرهنگی خود را از دست می‌دهد. حفظ این تعادل، کاری دشوار و تخصصی است.
به باور کارشناسان، این بی‌ثباتی مدیریتی و رکود پساکرونا، باغ کتاب را در مسیر فرسایش فیزیکی و محتوایی قرار داده و آن را به سرنوشت بسیاری از فرهنگسراهای تهران نزدیک کرده است. فضاهایی که زمانی با اهداف فرهنگی تاسیس شدند، اما امروز در حداقل‌های ماموریت خود باقی مانده‌اند.
نظر مدیرعامل اولیه باغ کتاب درباره شرایط این مجموعه
محسن جلالی‌فراهانی، مدیرعامل این مجموعه در سال‌های ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۱، در گفت و گو با شرق از شکل گیری ایده، مخالفت ناشران، استقبال غیرمنتظره مردم و در نهایت بحران‌های مالی سخن گفته است.
به گفته جلالی، در اوایل دهه ۱۳۹۰ و همزمان با واگذاری بهره برداری باغ کتاب از سوی شهرداری تهران به موسسه نشر شهر، مجید حسینی از او دعوت به همکاری کرد. ایده اولیه، ساخت مرکزی علمی مشابه مراکز علمی بزرگ دنیا بود: «قرار شد نام کتاب حفظ شود اما میزان فضای اختصاص یافته به کتاب کمتر و بخش عمده فضا به مراکز علمی، بازی و سرگرمی اختصاص پیدا کند. در همان زمان دو فروشگاه بزرگ کتاب ساخته شد و حدود یک و نیم برابر فضای کتاب، برای فعالیت‌های علمی و تفریحی در نظر گرفتیم.»
اما این تغییر رویکرد با مخالفت ناشران روبرو شد. جلالی بیان کرد که ناشران معتقد بودند این طرح شکست می‌خورد و فروش کتاب در فروشگاه‌های کوچک شهرکتاب بیشتر است. آن زمان حدود ۵۳ درصد فروش کتاب کشور در اختیار ۲۰ تا ۳۰ فروشگاه شهرکتاب بود. با این حال، برخلاف پیش‌بینی‌ها، مردم از باغ کتاب استقبال گسترده‌ای کردند تا جایی که در روزهای تعطیل، حجم مراجعه کنندگان آنقدر زیاد بود که کافه‌ها و رستوران‌ها توان سرویس‌دهی نداشتند. بنابراین فضاهای جدیدی برای خدمات رفاهی ایجاد شد تا مردم بتوانند در آرامش از مجموعه استفاده کنند.
با وجود این موفقیت اولیه، مشکلات مالی از همان آغاز گریبان پروژه را گرفت. به کفته جلالی، باغ کتاب یکی از زیرمجموعه‌های شش‌گانه شهرداری است و باید هزینه‌های خود را از محل درآمدهایش تامین کند. از روز اول روشن بود که با فعالیت‌های فرهنگی و آموزشی نمی‌توان هزینه‌های چنین مجموعه بزرگی را پوشش داد. قرار بود در دوره آخر شهرداری محمدباقر قالیباف، بودجه‌ای برای تجهیز مجموعه تزریق شود، اما پس از رفتن وی از شهرداری، با وجود تصویب بودجه در سال ۱۳۹۷، حتی یک ریال از آن پرداخت نشد.
چالش اصلی باغ کتاب چیست؟
او بخش مهمی از چالش‌های امروز باغ کتاب را در نحوه برگزاری مزایده‌ها و واگذاری فضاها می‌داند و می‌گوید که در زمان مدیریت من، مزایده‌ها سه پاکتی بود. ابتدا صلاحیت و رزومه متقاضیان با دقت بررسی می‌شد و تنها در مرحله سوم، پیشنهاد مالی باز می‌شد. گاهی برای جذب گروه‌های حرفه‌ای، زمان مزایده را چند ماه عقب می‌انداختیم تا فرصت آماده سازی داشته باشند. تاکید ما این بود که فضای فروش کتاب به افراد محدود واگذار نشود، چون این فضا می‌تواند بر کل صنعت نشر تاثیر بگذارد. به همین دلیل برای بخش کتاب کودک، سندیکایی از چند ناشر تشکیل دادیم تا همکاری جمعی شکل گیرد.
اما به گفته او، در دوره‌های بعدی مدیریت، کیفیت قربانی قیمت شد. مدیران بعدی توجهی به سوابق حرفه‌ای متقاضیان نداشتند و مزایده‌ها بیشتر بر پایه رقم مالی برگزار شد. نتیجه این رویکرد، افت کیفیت و کاهش اعتبار مجموعه بود، میراثی که امروز به مدیران فعلی رسیده است.
با این حال، جلالی‌فراهانی از دستاوردهای دوره مدیریت خود نیز یاد می‌کند. وی بیان کرد که در حوزه آموزش تعاملی برای کودکان و نوجوانان پیشرفت‌های قابل توجهی داشتیم و گروه‌های متخصصی را وارد همکاری کردیم که هنوز هم فعال هستند. همچنین برای حمایت از تیم‌های فرهنگی و جلوگیری از فشار مالی، قراردادهای مبتنی بر درصد فروش را در حوزه فرهنگی به کار گرفتیم، روشی که تا آن زمان تنها در بخش فودکورت‌ها مرسوم بود.
به باور او، آینده باغ کتاب در گرو بازگشت به تعادلی است که از ابتدا در طراحی آن نهفته بود: ترکیبی هوشمند از فرهنگ، علم و اقتصاد؛ تعادلی که اگر از دست برود، این مجموعه نیز مانند بسیاری از پروژه‌های فرهنگی دیگر، به مرور در مسیر فرسایش قرار خواهد گرفت.
پروژه باغ کتاب نقطه پایان است؟
52 سال پس از آغاز طرح‌های توسعه در اراضی عباس‌آباد، به نظر می‌رسد رویای ایجاد پهنه‌ای فرهنگی در قلب تهران به خط پایان رسیده است. در روزهایی که پایتخت بیش از هر زمان دیگری با کمبود فضاهای فرهنگی و اجتماعی مواجه است، زمین‌های عباس‌آباد که روزگاری بهترین موقعیت را برای پاسخ به این نیاز داشتند، اکنون زیر بار ساخت و سازهای سنگین رفته و بخش بزرگی از ظرفیت توسعه فرهنگی خود را از دست داده‌اند.
باغ کتاب آخرین تلاش بزرگ برای احیای این رویا بود، پروژه‌ای که با امید به تبدیل‌شدن به یکی از مهم‌ترین مراکز فرهنگی شهر آغاز شد. اما امروز، عملکرد ناپایدار مدیریتی، محدودیت‌های اقتصادی، و مشکلات ساختاری باعث شده این مجموعه نیز در مسیر پروژه‌هایی قرار گیرد که با گذر زمان، از اهداف فرهنگی خود فاصله دارد.
واکنش مدیریت باغ کتاب تهران
با وجود آنکه تلاش‌های روزنامه شرق برای گفت و گو با مدیر مجموعه باغ کتاب تهران بی‌نتیجه ماند، در واپسین لحظات، روابط عمومی این مجموعه متن آماده‌ای از اظهارات علی رمضانی، مدیر فعلی باغ کتاب، در اختیار خبرنگار قرار داد که بخش‌هایی از آن در ادامه آمده است.
رمضانی در این متن، ضمن تاکید بر تداوم فعالیت کامل باغ کتاب، گفت: «در شرایطی که هزینه‌های فرهنگی برای خانواده‌ها محدودتر شده، باغ کتاب تهران با ارائه خدمات متنوع و رعایت سیاست‌های حمایتی از جمله قیمت‌های مناسب و تخفیفات ویژه، توانسته میزان حضور و استفاده مخاطبان از فضاهای فرهنگی را حفظ کند.»
او در ادامه بیان کرد: «همان‌طور که فشارهای اقتصادی ناشی از شرایط کشور و تحولات اخیر منطقه از جمله جنگ ۱۲روزه، بر دولت و مردم اثر گذاشته، باغ کتاب تهران نیز از این فضا بی‌تأثیر نیست؛ با این حال، مجموعه در تلاش است با مدیریت هوشمندانه روابط اقتصادی میان باغ، بهره‌برداران و مخاطبان، آثار منفی این وضعیت را کاهش دهد.»
به گفته او، مجموعه در حال استفاده حداکثری از ظرفیت‌های شهرداری تهران برای پایداری فعالیت‌های فرهنگی است و هدف نگهداری مجموعه به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز فرهنگی پایتخت در خدمت جامعه فرهنگ دوست است.
رمضانی درباره مزایده‌ها اعلام کرده است که تمام مزایده‌های جدید براساس مفاد قانونی و اساسنامه باغ کتاب برگزار می‌شود و مراحل آن با حضور نهادهای نظارتی و کارشناسی انجام می‌گیرد. بهره‌برداران جدید با تاکید بر تنوع فرهنگی، کتاب و محصولات آموزشی تا بازی‌های فکری و لوازم‌التحریر، انتخاب می‌شوند تا نظامی کارآمد و پایدار برای ارائه خدمات فرهنگی باکیفیت شکل گیرد.
رمضانی در پایان بیانیه خود بر تداوم فعالیت باغ کتاب تاکید داشته و بیان کرده که مجموعه با رویکردی تدبیرمحور به مسیر خود برای گسترش فرهنگ و آموزش ادامه خواهد داد.
انتهای پیام
